Հեղինակային խմբի կատարած աշխատանքի ծավալը չի կարող հիացմունք չպատճառել։ Ավելին. պահի դրությամբ սա ինձ հայտնի միակ մշակված նախագիծն է, որը Հայաստանի և հայության զարգացման քաղաքակրթական մոդելները քննարկում է որպես գլոբալ երևույթ։ Մի կողմ թողնելով դրական գնահատականները, որոնք վստահաբար շատ կլինեն՝ մի քանի դիտողություն անեմ։
Գրքի հեղինակները, խոսելով ներկայիս վիճակի, ինչպես նաև հայոց պետականության ու հայության ապագայի գնահատման ամբողջական մոտեցման անհրաժեշտության մասին, գիտակցաբար քննարկումից դուրս են թողնում պատերազմի հիմնախնդիրները։ Դրա հետևանքով զարգացման ստացված մոդելները տեսական են դառնում, քանի որ աշխարհն ակնհայտորեն թևակոխել է այնպիսի մի դարաշրջան, երբ հենց պատերազմը, դրա ըմբռնումն ու մեկնաբանությունն են որոշում ձևավորվող գլոբալ աշխարհը։ Քսանմեկերորդ դարը դարձյալ հերակլիտյան աշխարհ է, ուր «պատերազմն ամեն ինչի հայրն է»։
Սա տարածվում է Հայաստանի և հայ ժողովրդի վրա ևս, որտեղ ռազմական գոյութենաբանական սպառնալիքներին արձագանքելու անհրաժեշտությունն ուղղորդելու է հայոց պետականության զարգացումը: Հետևաբար, Հայաստանի ապագայի վերաբերյալ բովանդակային քննարկումը պետք է ներառի հայ ժողովրդի ռազմական ու ազգային անվտանգության խնդիրների քննարկում: Հեղինակների ներկայացրած Հայաստանի զարգացման մոդելներն իրագործելի են, եթե կառուցված են «Հայաստան ամրոց» փոխաբերության հիման վրա, որն առավել ճշգրիտ է նկարագրում հայոց պետականության անվտանգության միջավայրը: Քսանմեկերորդ դարում Հայաստանի կայուն զարգացումը, իմ խորին համոզմամբ, հնարավոր է հենց նման ամրոցի ներսում ու շրջակայքում։
Թերևս հեղինակների համար իմաստալից է նորաձևության օգտագործման մասին մտածելն ու Հայաստանի հիբրիդային զարգացման մոդելների անհրաժեշտության մասին խոսելը: Հայաստանի զարգացման մոդելները, մյուս բոլոր չափումներից բացի, պետք է պարունակեն ռազմական ու ազգային անվտանգության համակարգի հատուկ կարգավիճակով օժտված բաղադրիչներ։
Եվս մեկ պահ։ Հայաստանի և հայ ժողովրդի ապագայի նախագծումը պահանջում է հայկական պետականության մեջ մի միջավայրի ձևավորում, որն ընդունակ լինի ապահովելու քաղաքակրթական մոդելների գիտակցում ու մշակում։ Նման միջավայրի ստեղծումն, անկասկած, բարդ ու հավակնոտ խնդիր է։ Սակայն դեպի ապագան բեկումը պետք է հանգամանորեն նախապատրաստված և հաշվարկված լինի, քանի որ Մեծ Եղեռնից հետո հայ ժողովուրդը ևս մեկ աղետի իրավունք չունի։ Որպեսզի ժամանակի ընթացքում Հայաստանում նման միջավայր ձևավորվի, անհրաժեշտ են նպատակաուղղված ջանքեր։ Ցավոք, հայոց պետականության հնարավորությունները ներկա պահին սահմանափակ են, և նման միջավայրի առաջացման համար պայմանների ստեղծումը պետք է դիտարկել իբրև համայն հայության՝ որպես գլոբալ երևույթի պարտականություն, որն ի վիճակի լինի Հայաստանում և Հայաստանի վրա կենտրոնացնելու անհրաժեշտ գիտելիքներն ու փորձը։
Այսպիսով, արժանին մատուցելով հեղինակների ջանքերին ու կատարած աշխատանքին, ճիշտ կլինի այս գիրքը համարել առաջին խմբագրություն և մտածել նոր տարբերակի պատրաստման մասին։ Հնարավոր է՝ նույնիսկ նոր գրքի մասին։
