Հայկական ծուղակ
(Մի քանի դիտարկում «Ճամփաբաժանին» գրի առնչությամբ)
Ուսումնասիրության առարկան, ինչպես նաև քննարկման ձևաչափը հանգեցրին մի շարք եզրակացությունների, որոնք կուզենայի հայտնել հեղինակներին և ընթերցողներին:
Սկսեմ վերջիններից: Գրականության հնագույն խնդիրներից մեկը, լինի կրոնական, պատմական, գիտական թե ժամանցային, ընթերցողի ընտրությունն է. հետևորդի, ուսումնասիրողի կամ պատվիրատուի: Մեկնաբանվող տեքստի առանձնահատկությունն այն է, որ ի դեմս իր հեղինակների (նրանց թվում, բաց ձևաչափի շնորհիվ, և՛ ընթերցողներն են, և՛ մեկնաբանողները), միաժամանակ թե՛ նյութ է, թե՛ դիսկուրսի հնարավոր ստեղծող, թե՛ պատվիրատու, թե՛ առաջադրված խնդրի փնտրված կատարող:
Ընդ որում, հարկ է մտավոր խիզախություն դրսևորել կեղծ քաղաքական պատշաճությունը հաղթահարելու և տվյալ տեքստի լսարանն ուղղակիորեն անվանելու համար: Դա հայ ազգային էլիտան է, մի բան, որ Կանտի բնորոշմամբ՝ գոյություն ունի «ինքն իր համար» և կոչված է, անհրաժեշտ է և դեռ պետք է դառնա «ուրիշների համար», այսինքն կատարի իր կոչումը և դառնա այն, ինչ է:
Կրկնեմ 2019 թ. հուլիսի 6-ին Մատենադարանում տեղի ունեցած քննարկման ժամանակ արված դիտարկումս: Միանգամայն օրինաչափ է թվում, որ տվյալ նախագծի երկու հիմնադիրներ Ռուբեն Վարդանյանը և Նուբար Աֆեյանը արտասահմանյան էլիտայի երևելի ներկայացուցիչներ են (ընդ որում, հենց երկու գերտերությունների՝ Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի), որոնք նոր և ճշմարիտ էլիտայի կրողի և վերարտադրողի փոխակերպվելու էկզիստենցիալ որոշում են ընդունել: Տվյալ համատեքստում ավելորդ է հիշեցնել, որ վերջին քառորդ դարում (ինչպես և նախորդ երեք քառորդում) Հայաստանը ղեկավարող քաղաքական, տնտեսական, ռազմական և մտավոր գործիչները մեծ հաշվով ազգային էլիտա չէին, ավելին, նրանք զգալի ջանքեր են գործադրել ճշմարիտ ազգային էլիտայի դրական հասարակական ընտրազատման մեխանիզմները ձևախեղելու և վերացնելու համար: (Ինձ թույլ կտամ փակագծերում բերելու նկարագրվող սոցիալական ինստիտուտի սեփական ոչ ակադեմիական սահմանումը. մարդկանց խումբ, որոնց անձնական շահերն ու հավակնությունները համընկնում են պետականի հետ, ոչ թե նենգափոխում են դրանք, ինչպես որ տեղի է ունեցել Հայաստանում:)
Այս ցավալի երևույթի պատճառը նաև պետական գաղտնիք չէ. իշխանական շերտը եղել և մեծ մասամբ դեռևս մնում է Ռուսաստանից (իր ցարական, խորհրդային թե ներկայիս մարմնավորմամբ) գաղութային կախվածության գաղափարախոսության արդյունքը և կրողը: Համապատասխանաբար, այդ հին «գաղութային էլիտայի» թշնամությունն ու անհանդուրժողականությունը ճշմարիտ ազգային գաղափարախոսության (քաղաքական, ռազմական, տնտեսական, լեզվական) դրսևորումներին ու կարիքներին և դրա բնական կրողի՝ հայկական պետականության նկատմամբ եղել և մնում է նրա կրավորական կոնֆորմիզմի, ակտիվ կոլաբորացիոնիզմի, ինչպես նաև դրանք ուղեկցող ինքնապաշտպանության բնազդի և ճշմարիտ ազգային էլիտայի ոչնչացման կամ դուրսմղման հաշվին ինքնապահպանման մեխանիզմի անխուսափելի հետևանքը: Հասկանալի է, որ վերջինիս առաջացմանն առավելապես նպաստում են մետրոպոլիայի քաղաքական ճգնաժամերը: Պատահական չէ, որ հայկական անկախ պետականության վերականգնման երկու՝ 1917-ի և 1991-ի փորձերը նախ Ռուսական կայսրության, այնուհետև ԽՍՀՄ-ի փլուզման հետևանք էին: Որևէ հիմք չկա կասկածելու, որ ինքնիշխան Հայաստանի վերստեղծման երրորդ փորձն էլ կապված է լինելու պուտինյան Ռուսաստանի ներկայիս թուլացման և միջազգային մեկուսացման հետ: Հետևաբար հատկապես կարևոր և արժեքավոր են ազգային էլիտայի առանձին ներկայացուցիչների՝ (առավել ևս, որ նրանք իրենց կարգավիճակը նշում են ոչ թե որպես ABB, Armenian by birth «ծնունդով հայ», այլ ABC, Armenian by choice՝ «ընտրությամբ հայ») փրկության ազգային ծրագրի մշակման, երկրի պետականության պահպանման և զարգացման ուղիների որոնման ջանքերն ավելի վաղ, քան վրա կհասնի փլուզման ճգնաժամային իրավիճակը, ինչպես որ տեղի է ունեցել նախորդ դեպքերում:
Այժմ, հարկադրական զեղումներից հետո, անցնենք «հայկական ծուղակ» թեզին, որից ցանկալի է հետ պահել հարգելի գործընկերներին և համախոհներին: Տվյալ համատեքստում այդ անբարեհունչ եզրույթով մենք բնորոշում ենք ազգի և իր էլիտայի՝ մեր պատմության մեջ պարբերաբար կրկնվող փոխադարձ օտարումն ու համախմբման դժվարությունները, ինչը, իհարկե, բացառապես հայկական երևույթ չէ, սակայն մեր դեպքում լիովին դրամատիկ բնույթ ունի՝ ողբերգական հետևանքներով: Փորձեմ բացատրել այդ երևույթի պատճառներն իմ պատկերացմամբ:
Շատ հաճախ թերություները ծայրահեղության հասցված արժանիքների շարունակությունն են: Այսպես, հնուց անտի ընդունված է հայ էթնոսի նկարագիրը բնութագրել շրջակա սոցիալ-քաղաքական միջավայրին նրա հարմարվելու մեծ ունակությամբ և արդիականացման՝ մշակութային-տնտեսական նորարարական բերափոխումների հակումով: Այդ առանձնահատկությունները՝ ծայրահեղ դրսևորումներով, ինչպես հայտնի է, հանգեցրել են զագվածային ձուլման օտար միջավայրերում և հայ հասարակության մեջ բարձր աստիճանի ներքին շերտավորման՝ ըստ ունեցվածքի, դավանանքի, կուսակցական և այլ տարբերությունների: Ըստ էության, դա էլ բնավ «հայկական բացառիկություն» չէ, բայց եթե համեմատենք մեր դեպքը պատմականորեն և աշխարհագրորեն մեզ մոտիկ ու ծանոթ օրինակների՝ հրեաների ու վրացիների հետ, ապա հենց ազգային էլիտայի ճգնաժամով կարելի է բացատրել այն երևույթը, որը պայմանականորեն անվանել ենք «հայկական ծուղակ»:
Հրեաների պես և ի տարբերություն վրացիների հայերը համեմատաբար ավելի վաղ են ձերբազատվել ֆեոդալիզմից և սեփական պետականության կորստյան պայմաններում էթնոսի զգալի հատվածի առաջանցիկ ուրբանիզացմամբ անցել են ազգային կենսակերպի բուրժուական փուլին: Ընդ որում, հայերն են Կոստանդնուպոլսում և Մոսկվայում, Թիֆլիսում և Բաքվում, Կալկաթայում և Ջուղայում, Թավրիզում և Սպահանում հասել ակնառու հաջողությունների ազգային սփյուռքների հարմարողական զարգացման, առևտրա-արհեստակցական համայնքների և արդյունաբերական-ֆինանսական կապիտալի արմատավորման առումով:
«Ծուղակը» դրվել էր միջին դարերում և լարվեց XX դարասկզբին՝ համընդհանուր ճգնաժամի և կայսրությունների անկման, համաշխարհային պատերազմի և ցեղասպանության շրջանում: Ինչո՞ւ հայկական համայնքների և առանձին անհատների հարմարողական արժանիքները և տնտեսական մեծ հաջողությունները չեն պաշտպանվել և չեն ուղեկցվել ինքնապահպանման քաղաքական և սոցիալական մեխանիզմներով այն միջավայրում, որն անակնկալ թշնամական է դարձել: Պատասխանը դաժան է և հստակ. պատճառը ինքնապաշտպանության միակ գործուն զենքի՝ հայ ազգային էլիտայի թուլությունն է, որը կա՛մ անցել է մետրոպոլիայի և նվաճողների կողմը, կա՛մ իր մեջ ուժ չի գտել դիմադրություն կազմակերպելու համար: Երկու դեպքում էլ գործ ունենք քաղաքական, տնտեսական, զինվորական, կրոնական, մտավոր էլիտայի ողբերգական անհամապատասխանության հետ առաջնորդ, կողմնորոշող, չափանիշ և ճգնաժամերի ու աղետների պայմաններում ազգի պաշտպան լինելու իր սոցիալական կոչմանը և հոգևոր առաքելությանը:
Կրկին դիմենք վրացական և հրեական փորձի հետ համեմատությանը, քանի որ նրանց օրինակների հիման վրա կարելի է հետևել ազգային էլիտաների ձևավորման և գործառության երկու հաջող մոդելների կայացմանը: Մեր հյուսիսային հարևաններն օգտագործեցին անսպասելիորեն երևան եկած առավելությունը՝ պահպանված գավառական քվազիարիստոկրատիայի՝ ֆեոդալիզմի տարաժամ վերապրուկ թվացող մանր հողատերերի սեփականության ինստիտուտի՝ ուդելային իշխանների և գյուղական կալվածատերերի առկայությունը: Ռուսական կայսրության անկումից առաջացած վակուումում հենց այդ ուսյալ արիստոկրատների շերտը՝ վառ արտահայտված դասային հոգեբանությամբ և ժառանագականության զգացումով, վրացական պետականության վերականգնման հիմքը դարձավ: Քիչ անլուրջ ձևով երկրի ճակատագրի համար նույն այդ էլիտայի պատասխանատվության մեխանիզմը գործի դրվեց XX դարի վերջում՝ ԽՍՀՄ փլուզման ժամանակ: Վրացական էլիտայի արմատավորումն իր հողի վրա, հաճախ ամրապնդված նաև սեփականության իրավունքի ճանաչումով, շարունակվում է որպես հակաճգնաժամային ներուժ նաև Վրաստանի զարգացման ներկայիս փուլում:
Միանգամայն այլ կերպ է ներկայանում հրեական էլիտայի գոյության մեխանիզմը, ընդհուպ մինչև Իսրայել պետության ստեղծումը, նույնիսկ այժմ: Հավանաբար այդ գործընթացի գլխավոր շարժիչ ուժը հարկ է համարել ռաբբիության սոցիալական ինստիտուտը: Ազգի հոգևոր հեղինակությունների ճկուն ցանցային կառույցը, միավորված կրոնական ընդհանրության հզոր ավանդույթով, ընտրյալի զգացումով և առաքելական ուղղությամբ, ստեղծել է ազգային էլիտայի միանգամայն բացառիկ կառույց, որը թափանցում է հրեական հասարակության բացարձակապես բոլոր շերտերը՝ ֆինանսա-արդյունաբերական, գիտական-գրական, արհեստագործական և գյուղատնտեսական համայնքները: Ռաբբիները մուտք և ազդեցություն ունեին փաստացի հրեաների բոլոր դասային շրջաններում: Եվ այդ ներէթնիկ համերաշխության շնորհիվ, ինչպես նաև Հոլոքոստի աղետալի փորձի ուժով, որ կտրել էր գոյատևման բոլոր մնացած հնարավորությունները, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո հենց ազգային էլիտան, համախմված կրոնական ուսուցիչների՝ ռաբբիների միջոցով, դարձավ Իսրայել պետության գոյության ուժեղ կողմն ու գրավականը:
Այսպիսով Վրաստանի դեպքում տեսնում ենք պետականության վերականգնում էլիտայի ջանքերի և հեղինակության շնորհիվ, որ ձևավորվել էր մասամբ անախրոնիկ ֆեոդալական դասով: Ուշագրավ փորձ, որ ծանոթ է աշխարհին հետպատերազմյան Ճապոնիայի օրինակով:
Իսրայելի դեպքում պետության ստեղծման ուրիշ օրինակ ենք տեսնում՝ ազգային էլիտայի նախագծով, ռաբբիների արդիականացված հոգևոր հեղինակությամբ և ժողովրդական խանդավառությամբ:
Թվարկված բոլոր օրինակներում էլիտան սկսել է նախորդ մետրոպոլիաների հարմարավետ կոնֆորմիզմի առավելություններից և արտոնություններից սկզբունքորեն հրաժարվելուց՝ հանուն ազգային պետության քաղաքական անկախության: Հատկապես առաջնորդների անձնական օրինակն ու հանրային ծառայությունն են էլիտայի առաջնորդներին դարձրել բարոյական հեղինակություն և օրինակ ազգի համար: Սակայն բոլոր դեպքերում էլիտաները ստեղծվել են հասարակության հոգևոր, զինվորական, մտավոր և տնտեսական առաջնորդների անցումով գաղութատիրական մետրոպոլիային դիմակայելու քաղաքական դաշտ: Հենց այդ անհրաժեշտ և անխուսափելի ընտրությունը պետք է կատարի այսօր հայ էլիտան, որ պարտավոր է ձերբազատվել հին կայսերական գայթակղությունների ու արտոնությունների սովորական մատրիցաներից և անցնի տագնապների ու սպառնալիքների անապատով դեպի ազգային անկախության ավետյաց երկիրը: Այդ ուղին են ցույց տվել գրքի և նախագծի հեղինակները՝ ռուսական և ամերիկյան գործարար էլիտայի ականավոր ներկայացուցիչներ Նունե Ալեքյանը, Ռուբեն Վարդանյանը և Նուբար Աֆեյանը: Մնում է, որ հենց նրանք էլ և նրանց կողմնակիցները գործարար, քաղաքական և մտավոր էլիտաներում անցնեն այդ նախանշված ճանապարհը: Ուրիշ ճանապարհ չկա, մնացած ամեն ինչ կեղծավորություն է, սուտ և պատրանք, այն, ինչ անվանել ենք «հայկական ծուղակ»:
Հայաստանի դեպքում ելքը կայսերական Ռուսաստանից անջատվելու ուղին է, դուրս գալը եվրասիական ռազմա-տնտեսական կառույցներից և մուտքը եվրոպական անվտանգության և տնտեսական ինտեգրացիայի համակարգ, Եվրոպական միություն և ՆԱՏՕ: Հայաստանի եվրոպական կուսակցությունը մեր քաղաքական առաջարկն է ազգային էլիտայի համար, դեպի քաղաքակիրթ երկրների ընտանիք ուղու ընտրությունը: Հայաստանի ուղին դեպի Եվրոպա: Հայաստանի ընտրությունը, որ կանգնած է այսօր խաչմերուկում կամ ճամփաբաժանին. Հենց այդպես երկակի կարելի է թարգմանել այդ գրքի անունը:
