Կարդացի մեծ հետաքրքրությամբ: Իմ մեկնաբանության մեջ մանրամասն կդիտարկեմ Սփյուռքի, գիտության և կրթության խնդիրները: Բայց սկսեմ գլխավոր խնդրից, որի լուծումն առաջնային է Հայաստանի համար:
Մեր բնակչության թիվը կտրուկ անկում է ապրում՝ մոտենալով մի սահմանի, որից այնկողմ հնարավոր չէ հաջողությամբ բազմանալ և սեփական գենետիկ բազմազանությունը փոխանցել հաջորդ սերնդին: Այդ սահմանն անցնելուց հետո բնակչությունն անդառնալիորեն խափանվում է և դադարում գոյություն ունենալուց:
Բազմաքանակ բնակչության մեջ ավելի մեծ է հավանականությունը, որ ի հայտ կգան մտավոր ու հոգևոր տեսակետից յուրահատուկ անհատներ, որոնք ստեղծագործ մտածողություն ունեն, ընդունակ են ասպարեզ բերելու նորարարական գաղափարներ, առաջարկելու ոչ ստանդարտ լուծումներ: Միայն նման մարդկանց կրիտիկական զանգվածը կարող է ծնել և հասարակության մեջ պահպանել անհրաժեշտ մտավոր, ստեղծագործ ու հոգևոր մակարդակը, առանց որի բարեփոխումներն անհնար են։
Ելնելով երկրի սոցիալական ու հոգեբանական կառուցվածքից՝ Հայաստանից արտագաղթը պատահական չէ: Հայրենիքը լքում են այն մարդիկ, որոնք վստահ են, որ նոր տեղում կկարողանան արագ ոտքի կանգնել, լուծել մասնագիտական ու կենցաղային խնդիրներ, ապահովել երեխաների ապագան: Գնում են նրանք, ովքեր ֆիզիկական ու մտավոր առողջության տվյալներով գերազանցում են բնակչության միջին ցուցանիշները:
Արտագաղթի ամենատխուր հատվածը «ուղեղների արտահոսքն» է: Դա երիտասարդ, տաղանդավոր գիտնականներն են և այլ մասնագիտությունների ներկայացուցիչները, որոնք պահանջված են արտասահմանում: Վերջին տաս տարիներին իմ բոլոր տղա ասպիրանտներն իրենց թեզերի պաշտպանությունից հետո մեկնել են Արևմուտք: Ես չեմ խոչընդոտել նրանց արտագաղթին, օգնել եմ արտասահմանում նրանց կարիերային: Գիտնականների ազատ շարժը նրանց մասնագիտական աճի կարևորագույն խթանն է, այն անհրաժեշտ գործոն է աշխարհում գիտության զարգացման համար: Բայց Հայաստանն այդ գործընթացում միայն դոնոր է և երբեք՝ ընդունող կողմ:
Արտագաղթը խորը սպի է թողել բնակչության տարիքա-սեռային կառուցվածքի վրա: Ռուսաստան աշխատանքի են մեկնում տղամարդիկ, որոնց զգալի մասը երիտասարդ, չամուսնացած տղաներ են: Նրանցից շատերն ընտանիք են կազմում դրսում և չեն վերադառնում հայրենիք: Ստեղծված ժողովրդագրական բացը, ամուսնական տարիքի տղամարդկանց անբավարար քանակի հետևանքով, առաջ է բերում «ազատ բարքեր» և ցածր ծնելիություն:
Թվարկված պատճառներով թուլացած բնակչությունն ի վիճակի չէ իրականացնելու փոփոխությունների առաջարկվող ծրագիրը: Անհրաժեշտ է էապես բարելավել ժողովրդագրական վիճակը՝ երիտասարդ ու տաղանդավոր երիտասարդների ներգրավելով Սփյուռքից, այլ ազգերի ներկայացուցիչներից, որոնց համար Հայաստանը պետք է ցանկալի դառնա մի շարք ցուցանիշներով:
Իսկ ի՞նչ կարելի է առաջարկել Հայաստանից սոցիալապես և տնտեսապես ավելի զարգացած երկրներից եկող երիտասարդներին:
Առաջին հերթին, դա կարող է լինել ոչ պետական նոր համալսարան, որը համապատասխանի միջազգային բարձր չափանիշներին: (Նկատի ունենալով Դիլիջանի UWC քոլեջը՝ հեղինակները մեծ փորձ ունեն այդ ոլորտում: Նախագծի ակնհայտ հաջողությունը Հայաստանում նման համալսարանի ստեղծման հարցում լավատեսություն է ներշնչում։) Չորս, իսկ գուցեև վեց տարի կամ ավելի անց երկրում մշտապես կբնակվեն տարբեր պետություններից հարյուրավոր, իսկ հետագայում՝ հազարավոր երիտասարդներ, որոնց մի մասն ընտանիք կկազմի, կհաստատվի Հայաստանում: Բացի այդ, արտասահմանի երիտասարդ հայերը կօգնեն Հայաստանի ու Սփյուռքի միջև կապերի ամրապնդմանը:
Երկրորդը համահայկական հիմնադրամի ստեղծումն է՝ տեղական գիտական խմբերին աջակցելու նպատակով, որոնք ուսումնասիրություններ կիրականացնեն միջազգային մակարդակով: Արտասահմանում գործող հայկական հիմնադրամները մեծ դժվարությամբ չնչին դրամաշնորհներ են տրամադրում Հայաստանի գիտնականներին: Զարգացած երկրներում տրամադրվողների հետ համեմատելի նոր դրամաշնորհները մեծ խթան կհաղորդեն արդյունավետ աշխատող գիտնականների խմբերին, որոնք կկարողանան արտասահմանից ասպիրանտներ ու գիտությունների դոկտորներ հրավիրել Հայաստան: Հայկական գիտությանն անհրաժեշտ է միջազգային հետդիպլոմային կրթության ու մասնագետների փոխանակման ցանցի մաս դառնալ: Մի շարք գիտակարգերում մենք շատ բան ունենք առաջարկելու տարբեր երկրներից եկող երիտասարդներին։
Երկրին անհրաժեշտ է հայկական միասնության ծոց հայրենադարձության (եթե ոչ ֆիզիկական, ապա առնվազն հոգեբանական ու հոգևոր) խելամիտ ռազմավարություն: Համապատասխան մասնագետները կարող են լուծումներ առաջարկել. դիլետանտները միայն կվատթարացնեն վիճակը:
Քառորդ դար առաջ Հայաստանն ու Արցախը Սփյուռքի օգնությամբ հաջողությամբ անցան հայոց «հողերի հավաքագրմանը», սակայն անկախացումից ի վեր մեզ չի հաջողվել միավորվել ազգային գաղափարի շուրջ: Դրանում կարելի է մեղադրել նախորդ իշխանություններին, բայց միայն նրանք չեն մեղավոր ձախողված արդյունքների համար: Նման կարևորագույն խնդրի լուծումը պետությանը, ներառյալ այսօրվա չինովնիկներին վստահելը միամտության գագաթնակետն է և ժողովրդի մտավոր վերնախավի աններելի սխալը: Սիոնիզմի գաղափարի ստեղծման և Իսրայելի վերածննդի համար հրեաները պարտական են տարբեր աշխարհամասերում ծնված իրենց քույրերին ու եղբայրներին:
Ես կտրականապես դեմ եմ Սփյուռքի խմբերի առնչությամբ «գետտո» եզրույթի օգտագործմանը: Այն խիստ ցավագին է ընկալվում և վնասում է մեր թուլացող ազգային ինքնագիտակցությանը: Ռուսաստանում հայ ներգաղթյալների այս «պիտակավորումը» վերջերս հնչեց ռուսաստանյան հեռուստաընկերության մի խմբագրի՝ մեր հայրենակցի շուրթերից և անմիջապես գերբացասական իմաստ ստացավ։
Հեղինակներին մաղթում եմ եռանդագին հետևորդների, գործուն օգնականների և լուռ համախոհների թվի մշտական աճ: Ծրագիրն առանց նրանց կդառնա մեր ակնկալիքներն ի դերև հանող հերթական մեռելածին մի նախագիծ, որն է՛լ ավելի կխորացնի հայկական աշխարհի ճգնաժամը:
