Հարություն
Մարության

Կատարված է մեծ աշխատանք, զգալի ջանքեր են թափվել հայոց անցյալն ու ներկան հասկանալու և վերամեկնաբանելու ուղղությամբ։ Համենայն դեպս ողջունելի է, որ մեր այսօրը հասկանալու համար խորքային վերլուծության է ենթարկվում հայերի ու Հայաստանի անցած բազմահազարամյա ուղին։

Կցանկանայի հայտնել մի քանի դիտարկում։ 

1. Ժամանակին պրն Վարդանյանն ու նրա գործընկերները ներկայացրել էին «Հա-յաստան – 2020» ծրագիրը։ Անձամբ եմ դրա դրույթներն ունկնդրել, եթե չեմ սխալվում, «Սփյուռք-Հայաստան» համաժողովներից մեկի ժամա¬նակ։ Ցանկալի կլիներ այս նոր վերլուծությունը կազմելիս անդրադառնալ նա¬խորդին, վեր հանել դրա իրականացման ու չիրականացման պատ¬ճառ¬ները, քաղված դասերը։ Որքանո՞վ են նման վերլուծություններում առա¬ջարկ¬ված լուծումները դառնում ուղենշային, որչափ է դրանց կապը ռեալ ի¬րականության հետ։ Այո, 91-95-րդ էջերում ինչ-որ չափով խոսվում է դրա մասին, սակայն վերոբերյալ հարցերի պատասխանը չկա։

2. Ստորև կփորձեմ միայն մի քանի մտքերի ու ձևակերպումների գնահատական տալ, որոնք առավել անմիջականորեն են առնչվում իմ մասնագիտությանը։

Էջ 45. Ոչ միայն հայ ժողովուրդը, այլև աշխարհի շատ այլ ժողովուրդներ և պետություններ են գտնվում «մեծ տերությունների աշխարհաքաղաքական խա¬ղերի օբյեկտի կարգավիճակում»։ Դա օբյեկտիվ ռեալություն է։ Դրա հստակ գիտակցումը, եթե առկա է, պետք չէ ներկայացնել կամ մատուցել որ¬պես մեծ ողբերգություն։ Դա մեր ժամանակների իրողությունն է շատ-շա¬տերի, այդ թվում և հայերի համար։ 

Այո, Ցեղասպանության զոհ լինելու ընկալումը կա, սակայն այդ ընկալումն արմատական փոփոխություններ է կրել անցած հարյուրամյակում։ Նույնն է ցանկացած այլ ժողովրդի պարագայում. հիշողությունը ստատիկ երևույթ չէ, այն անընդհատ փոփոխությունների մեջ է։ Իրավիճակը նույնն է և հրեաների պարագայում։ Մեր դեպքում այդ փոփոխությունները համեմա¬տա¬բար դանդաղ են տեղ գտնում, բայց փոփոխություններն առկա են։ Եվ ա¬րա¬գացման գործիքները հայտնի են, պարզապես պետք է լինի դրանց օգտա¬գործ¬ման անհրաժեշտության պետական գիտակցումը և քայլեր ձեռ¬նարկվեն այդ ուղղությամբ։ Ընդ որում, պետք է հստակ տարանջատել «ցեղաս¬պա¬նության զոհի» ընկալման մակարդակը և դրսևորման ձևերը Հայաս¬տա¬նում և նրա սահմաններից դուրս, այդ թվում և Սփյուռքի տարբեր հա¬մայնք¬ներում։  

Համաձայն չեմ այն դիտարկմանը, որ «առաջարկելու կամ կիսելու ոչինչ չու¬նենք, բացի մեր ցավից»։ Ունենք, և այն էլ բավականին շատ։ Եվ առա¬ջար¬կում ու կիսվում ենք։ Ոչ միշտ ուղղորդված, բայց պրոցեսն առկա է։ Կարող ենք առաջարկել, օրինակ, որ արտասահմանյան պատվիրակություններն այ¬ցե¬լեն ոչ միայն Ցեղասպանության, այլև Սարդարապատի հուշահա¬մա¬լիր կամ «Մայր Հայաստան» ռազմական փառքի թանգարան (վերջինիս ցու¬ցադրությունն, իհարկե, փոփոխության կարիք ունի) ու «Հաղթանակ» զբո¬ս¬այգի։

Համաձայն չեմ նաև այն ձևակերպմանը, թե «ինքներս մեզ զոհ համարելով՝ այլևս չենք տնօրինում սեփական ճակատագիրը և թույլ ենք տալիս, որ դրա¬նով զբաղվեն ուրիշները»։ Ցեղասպանություն տեսած ժողովուրդներն ու պե¬տությունները տարբեր ժամանակներում և տարբեր կերպ փորձում են օգ¬տա¬գործել այդ փաստն ի նպաստ իրենց համար կարևոր քաղաքական, տնտե¬սական, քաղաքակրթական որոշումների կայացման։ Եվ դրա մեջ մի¬այն առողջ մոտեցում կա։ Այլ հարց է, թե ինչ հաջողությամբ կամ ինչ ձևա¬կեր¬պումներով են արվում նման առաջարկները հայոց կողմից։ Այստեղ քն¬նար¬կելու շատ հարցեր կան։ Ու հենց մասնագիտական շրջանակ¬նե¬րի հետ քննարկելու։ 

էջ 65. «[1991 թ. հետո] պատմության մեջ առաջին անգամ մենք սկսեցինք ապ¬րել ազգային առումով միատարր երկրում։ Հայերը միշտ մեծ կայսրու¬թյուն¬ների մաս են եղել և, ինչպես արդեն նշվել է, անգամ Տիգրան Մեծի ժա¬մա¬նակներում կազմել են Մեծ Հայքի բնակչության սոսկ մեկ մասը»։

Այստեղ մի քանի անճշտություն կա։ Վերջին 2500 տարվա մեջ շուրջ 1200 տա¬րի հայերն ունեցել են պետական կազմավորումներ՝ Երվանդյաններ, Ար-տաշիսյաններ, Արշակունիներ, Բագրատունիներ, Ռուբինյաններ, Հե¬թում¬յաններ, Առաջին և Երրորդ Հանրապետություններ։ Եղել են կիսանկախ իշ¬խանություններ ու տարածքներ։ Ես կասեի հակառակը՝ որտեղ և երբ թե¬կուզ մի փոքր հնարավորություն է եղել, հայերը պետություն կամ իշխանություն են ստեղծել։ Ես կասեի՝ պետականաստեղծ ազգ են հայերը։ Համե¬նայն դեպս մի բան հստակ է՝ «միշտ մեծ կայսրությունների մաս» չեն եղել։

Էթնիկ կազմի մասին։ Նայած թե ինչ կհասկանանք «միատարրություն» եզրույթի տակ։ Եթե Ճապոնիայի նման միատարր՝ 99%, դա մի բան է, եթե միատար¬րու¬թյան տակ հասկանանք 85%-90%, այլ բան է։ Ես կառաջարկեի հեղի¬նակ¬ներին ավելի ուշադիր նայել «Հայ ազգային ատլասը»։ Ինչպես նաև խորհել երև¬ույթի պատճառների մասին, ոչ թե լոկ արձանագրել տարբեր ժամանա¬կա¬շր¬ջաններում առկա իրավիճակը։ Եվ կարծես թե մերօրյա եվրոպական կամ ա¬մերիկյան պետությունները ողբերգություն չեն համարում մոնոէթնիկ չլի¬նելը։ 

Այո, հենց Տիգրան Մեծի ժամանակներում կայսրությունը միատարր չի եղել, ինչը ցանկացած կայսրության բնորոշ գիծն է։ Սակայն Մեծ Հայքը, որքան ինձ հայտնի է պատմությունից (վկա՝ Ստրաբոնի տեղեկությունը), լավ էլ մի¬ա¬¬տարր է եղել։ 

էջ 66. «Ինչպես հրաժեշտ տալ ազգ-զոհի դերին։ Ինչպես մերձեցնել հետ¬խոր¬հրդային հայերին և տարանջատ, աստիճանաբար ձուլվող սփյուռքի ներ¬կա¬յացուցիչներին»։ Այս հարցերին ես նույնպես փորձել եմ պատաս¬խան¬ներ որոնել և առաջարկել եմ որոշ լուծումներ։ Այս առումով բնավ չեմ ողջունում տեքս¬տի հեղինակների կողմից հայաստանցի ու հայ հեղինակների աշխա¬տու¬թյուններին չանդրադառնալը, ինչը մեծ բացթողում եմ համարում։ 

էջ 67. «Մենք անցել ենք Ցեղասպանության գիտակցման և այդ ողբեր¬գու¬թյան նկատմամբ վերաբերմունքի փոփոխության մի քանի փուլով։ Այսօր՝ ա¬վելի քան հարյուր տարի անց, մենք հասկանում ենք, որ Ցեղասպանության հի¬շողությունից, որը շարունակում է մնալ Հայոց աշխարհը կապակցող տարր, մենք չենք կարող քաղել այն ուժն ու եռանդը, որ կապահովեն մաս¬նատ¬ված ազգի միավորումը և բարգավաճումը 21-րդ դարում»։ 

Ես այս կարծիքին բացարձակապես համաձայն չեմ։ Հակառակը, ես կարծում եմ, որ «ցանկացած էթնիկ կամ ազգային ընդհանրության համար փորձու¬թյուն¬նե¬րով լի անցյալի հիշողությունը ոչ թե բեռ է, որ կարելի է հարկ եղած դեպ¬քում թոթափել, այլ հարստություն, որը պետք է կարողանալ հավուր պատ¬շա¬ճի օգտագործել» (Հարություն Մարության, «Հայ ինքնության պատկե¬րա¬գրու¬թյունը։ Հատոր 1. Ցեղասպանության հիշողությունը և Ղարաբաղյան շար¬ժումը», Երևան, «Գիտություն», 2009, էջ 16)։ Նույն կերպ են մտածում նաև հեղինակներին քաջածանոթ հրեաները կամ նրանց մեծ մասը թե´ Իս¬րայելում, թե´ նրա սահմաններից դուրս։ Պարզապես պետք է կարողանալ տես¬նել Ցեղասպանության հիշողության մեջ առկա կենարար ուժը ու, մա¬նավանդ, հումանիստական արժեքները, վեր հանել դրանք, վրայից մաք¬րել հարյուրամյա փոշին, փայլեցնել ու նոր, թարմ ձևավորումով մատուցել ժո¬ղովրդին։ Ինչը պահանջում է, կրկնում եմ, ոչ թե մակերեսային քաղաքա¬գի¬տական մոտեցում, այլ մասնագիտական հետազոտական աշխատանք։ Ես, համենայն դեպս, մտածում եմ այս ուղղությամբ և փորձում եմ իմ ու¬ժերի սահմաններում ձեռնարկել որոշակի քայլեր։

Նույն էջի վերջին նախադասությունը չափազանցված տեղեկատվություն է պարունակում։ Ի սկզբանե «Նեմեսիս» գործողությամբ պետք է ոչնչացվեր առնվազն 41 հանցագործ (եղել է նաև ավելի մեծ ցուցակ), սակայն հետագայում իրականցվել է միայն 9 հոգու նկատմամբ (Ջեմալի ու Էնվերի սպանությունները «Նեմե¬սի¬սի» մաս չէին կազմում)։ 

էջ 70 -- «Երիտասարդությունն ուզում է իրեն զգալ ոչ թե զոհ, այլ թիկունքում հե-րոսական անցյալ ունեցող հաղթող ազգ»։ Հա¬մամիտ եմ և ունեմ դրա իրականացման առաջարկներ, որոնք վաղուց լույս են տեսել։ 

էջ 114 – Հայոց լեզվի դերի մասին։ Ունեմ հրապարակումներ՝ կոնկրետ ա-ռաջարկներով։

էջ 190-195 -- «Ավրորա» ծրագրի մասին։ Կարծում եմ, որ այստեղ դրական լից¬քերից զատ կան այլ հանգամանքներ նույնպես։ Նկատի ունեմ այն փաս¬տը, որ «Ավրորան» ուղղված է միայն ու միայն դրսի աշխարհին։ Կողքից նա¬յե¬լու պարագայում կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ խեղճուկրակ հա¬յե¬րին փրկել են միայն ու միայն օտարները, որ հայերը այնքան անուժ են ե¬ղել, որ ոչ մի քայլ չեն ձեռնարկել իրենք իրենց փրկելու ուղղությամբ։ Մինչ¬դեռ դա բնավ այդպես չէ։ Հայերին առաջին հերթին փրկել են հայերը։ Եվ ան¬հրա¬ժեշտ է 100 տարի անց հիշել ու գնահատել, շնորհակալություն հայտնել  հայ ընտանիքին, հայ կա¬նանց, հայ որբերին, հայ բարերարներին, որբանոցների աշխատակիցներին, հայ¬կական դպրոցներին, հայ ուսուցչին, Ցեղասպանությունը հետազո¬տող¬ներին, արխիվներին, պարբերականներին, որոնք լուսաբնում էին Ցեղա¬սպա¬¬նությունը, լրագրողներին, լուսանկարիչներին, գրողներին, կինոգոր¬ծիչ¬ներին, բանակի շարքային զինվորներին, կամավորական ջոկատ¬նե¬րի զինվորներին, ինքնապաշտպաններին, և այլն։ Նմա´ն քայլերի ձեռնար¬կումն էր, որ կբարձրացներ հայ մարդու արժանապատվությունը, հպարտու¬թյունը, համերաշխությունը, վստահությունը ապագայի նկատմամբ։ Ցավոք, չընկալվեց։