Հովհաննես
Սարգսյան

Սույն գրքի հրապարակումը նշանակալի երևույթ կլինի, քանի որ դրված խնդիրը գերարդիական է, իսկ առաջարկվող լուծումը ոչ միայն հետաքրքիր և ինքնատիպ, այլև, ինչն ավելի կարևոր է՝ համակարգային։ Գիրքն ստիպում է մտածել, շատ բան վերագնահատել։

Նրանց համար, ովքեր արդեն մտածել են, այն խթան է, քանի որ հիմնավորում է նրանց գործի կարևորությունը և թույլ է տալիս տեսնել շատ բաներ, որոնց մինչ այդ ուշադրություն չէին դարձրել։  

Սեփական անցյալը հասկանալու, ներկան գիտակցելու և ապագան ծրագրելու համար անհրաժեշտ է պատասխանել երեք հարցի․ ո՞վ ենք մենք եղել անցյալում, ո՞վ ենք հիմա և ո՞վ ենք ուզում լինել։ Հետաքրքիր է, որ ոչ միայն առաջին հարցերն են որոշում վերջին հարցի պատասխանը, այլ նաև վերջին հարցի պատասխանն է ազդում առաջինների իմաստավորման վրա։  

Ես աներկբայորեն համոզված եմ, որ Հայաստանն ու հայությունը չեն կարող ապագա աշխարհում արժանավոր տեղ ունենալ՝ առանց զարգացման հեռահար ռազմավարական ծրագրերի։ Մենք ժամանակ չունենք էվոլյուցիոն դանդաղ զարգացման համար։ Իսկ արագ բեկման համար անհրաժեշտ է ակտիվացնել հայության ողջ ներուժը և հստակ գիտակցել, թե ով ենք ցանկանում լինել ապագայում։ Ցավոք, անկախության տարիներին Հայաստանի Հանրապետության  պետական վերնախավերն այդպես էլ չկարողացան մշակել ընդհանուր զարգացման փոքրիշատե համակարգված ծրագիր։ Պետության քաղաքականությունը տարբեր ոլորտներում որոշվում էր ոչ թե ընդհանուր զարգացման ռազմավարությամբ, այլ հակառակը՝ տարբեր իրադարձություններն ու իրավիճակներն էին որոշում քաղաքականությունը։ 

Մասնավոր բնույթի ռազմավարական նախաձեռնություններն, անշուշտ, կարևոր են։ Սակայն, առանց ազգային ընդհանուր ռազմավարության առկայության, մասնավոր ռազմավարությունները կարող են իմաստազրկվել, միմյանց հետ հակասության մեջ մտնել, չի լինի կուտակման ու համատեղության արդյունքը։  Իսկ ընդհանուր նախագծի մշակման համար անհրաժեշտ է համազգային կառույց։ Ժամանակակից պայմաններում նման կառույց կարող է լինել միայն հայկական պետությունը, որի դերը, իմ տեսանկյունից, հեղինակները թերագնահատում են։  

Հեղինակները հաճախ օգտագործում են «կեցութակերպ» և «բնավորության գիծ» արտահայտությունները։ Ըստ իս, ազգային առանձնահատկությունների նկարագրման համար հիմնական տերմինը պետք է լինի «ինքնությունը»։ Մյուս ըմբռնումներն, ըստ իս, կա՛մ ենթադրվում են այդ մեկից, կա՛մ ածանցյալ են դրանից։  

Հայության ինքնությունը հասկանալու համար, իմ կարծիքով, հարկավոր է հաղթահարել որոշ կարծրատիպեր։ Առաջին հերթին հարկավոր է հաղթահարել յուրօրինակ ժամանակավրեպությունն ու ապրիորիզմը, որոնք առկա են ոչ միայն զանգվածային գիտակցության մեջ, այլև գիտականության հավակնող աշխատությունների մակարդակում. այն տպավորությունն է ստեղծվում, թե հայության ինքնությունն ի սկզբանե տրված բան է, չի փոփոխվում, և ամեն բան պարզապես հանգում է դրա պահպանմանը։ Ինքնությունն, անշուշտ, փոփոխվում է՝ լինի այն ինքնաբերաբար, թե ռազմավարորեն ծրագրված, էվոլյուցիոն, թե ռևոլյուցիոն ճանապարհով։ Սա, այսպես ասենք, «ժամանակային» կարծրատիպ է։ Սակայն կա նաև «տարածական» կարծրատիպ. ժամանակակից հայությունը շատ բազմազան է, այսօր չկա ստանդարտ վիճակագրական հայի միջին ինքնություն։ Տեղի է ունեցել ինքնությունները «շերտավորում» (հատկապես սփյուռքյան տարբեր համայնքներում)։ Հավանաբար, հարկավոր է ընդունել, որ նաև Սփյուռք՝ իբրև մեկ միավոր, մեկ ամբողջություն գոյություն չունի. այն էթնիկ հայերի համայնքների պայմանական անվանումն է։  

Նոր Ջուղայում «ուժի կենտրոնով» հայ առևտրականների «գլոբալ ցանցի» վերաբերյալ հեղինակների դիրքորոշումը, իմ տեսակետից, փոքր-ինչ իդեալականացված է։ Առանց նսեմացնելու հայ առևտրականների տեղն ու դերը միջազգային առևտրի մեջ՝ ես, այնուամենայնիվ, համարում եմ, որ ցանցն ինքնին ինքնաբավ չի եղել (իբրև զուտ հայկական նախագիծ)։ Այն գործել է միայն այնքանով, որքանով զուգորդվել է գերտերությունների շահերին։ Այդ ցանցի փորձից միանշանակ հետևում է, որ ցանցի արդյունավետությունն ու ինքնաբավությունը հնարավոր է միայն այն դեպքում, եթե «ուժի կենտրոն» լինի անկախ պետությունը։ Ի դեպ, դա հստակորեն գիտակցում էին Նուր Ջուղայի ցանցի հայտնի ներկայացուցիչները դրա մայրամուտի ժամանակաշրջանում, ինչպես, օրինակ, Շահամիր Շահամիրյանը։  

Հեղինակները նկարագրում են իրականացվելիք գիտակրթական բնույթի նախագծեր․ Թումո, FAST... Դրանք, իհարկե, բացառիկ կարևոր են։ Նախագծերն ուղղված են զարգացած տեխնոկրատների ու ղեկավարների ձևավորմանը։ Սակայն քաղաքացի ու հայրենասեր ձևավորելիս դրանք, լավագույն դեպքում, կարող են անուղղակի ներգործություն ունենալ։ Ընդհանուր առմամբ, տեխնոկրատացման միտումը կարևոր է և ժողովրդականություն է վայելում։ Սակայն չի կարելի միակողմանիորեն բացարձականացնել այն։ Տեխնոկրատացման և բիզնես մտածելակերպի ձևավորման ծրագիրը պետք չէ իրականացնել քաղաքացիական ու հայրենասիրական դաստիարակության հաշվին։  

Ասվածի համատեքստում առաջնային է դառնում Հայաստանի Հանրապետության հասարակությանը (հատկապես երիտասարդությանն) ուղղված սոցիալական-մարդասիրական ոլորտի նախագծերի իրականացումը։ Նման ծրագրերը պետք է ուղղված լինեն. 

- Քաղաքացիական գիտակցության զարգացմանը։ Քաղաքացիական սոցիալականացման գլխավոր բաղադրիչը քաղաքացիական համակարգային կրթությունն է, ինչը Հայաստանում գրեթե բացակայում է։  

- Փակ էթնիկական մտածելակերպի և ծայրահեղ ազգայնականության (որը մոնոէթնիզմի բացասական հետևանքն է) հաղթահարմանը և քաղաքացիա-պետական մեղմ ազգայնականության ձևավորմանը։ Գլոբալ ազգը ենթադրում է ոչ միայն հայկական ինքնագիտակցության պահպանում սփյուռքում, այլ նաև Հայաստանում հայի փակ գիտակցության փոխակերպում բաց, գլոբալ գիտակցության։  

Մեկ այլ հնարավոր նախագիծ կարող էր լինել Հայկական մշակութային դիվանագիտության ինստիտուտի ստեղծումը։ Այդ ինստիտուտի առանձնահատկությունը պիտի լիներ այն, որ դրա գործունեության առարկան նախևառաջ լինեին հայկական համայնքները, իսկ այնուհետև, դրանց միջոցով՝ այն երկրների հասարակությունները, որտեղ բնակվում են այդ համայնքները։ Հաշվի առնելով հայկական մշակութային ժառանգության ահռելի ծավալը և հայկական համայնքների արդեն իսկ գոյություն ունեցող ճյուղավորված ցանցը՝ նախագծի իրականացումը կարող էր նվազագույն ծախսերով առավելագույն արդյունքի հանգեցնել. նպաստել հայության մշակութային ինքնության պահպանմանն ու զարգացմանը և նպաստել աշխարհում Հայաստանի ու հայության մշակութային կերպարի ձևավորմանը։