Այս գրքի գլխավոր արժանիքը Հայաստանի ապագայի նախագծի քննարկումն է: Բանն այն է, որ հայ հասարակությունում, ցավոք, բացակայում է առհասարակ ցանկալի ապագայի շուրջ բանավեճը: Հայ ժողովուրդը հիմնականում սևեռված է անցյալի վրա՝ անցյալի հերոսների, երբեմնի հզորության, պատմական հողերի, պատմական հիշողության, սեփական բացառիկության և այլն:
Ընդ որում, առասպելաբանության մի ահռելի շերտ է ստեղծվել, որում անվերջ եփվում ենք, վիճում, անվերջ ինչ-որ մեկին ինչ-որ բան ենք ապացուցում, պատմական փաստարկներ ենք բերում, նեղանում, երբ աշխարհն այլ կերպ է մտածում և չի համաձայնում մեր ճշմարտությանը…
Այդ երևակայական ցավը և երևակայական ապրումները շատ են խանգարում ապագայի տեսլականի՝ Հայաստանի ցանկալի ապագայի ձևավորմանը: Ավելին, երբեմն տպավորություն է ստեղծվում, որ ապագան առհասարակ չի հետաքրքրում հայերին: Մենք պատմական արդարության գլխավոր պաշտպանն ենք Երկիր մոլորակում: Բայց չէ՞ որ պատմական արդարություն գոյություն չունի: Մինչդեռ այս «փոքրիկ» հանգամանքը որևէ կերպ չի նվազեցնում մեր խանդավառությունը…
Ես Հայաստանը համեմատում եմ այն վարորդի հետ, որն անընդհատ նայում է մեքենայի հետագծի հայելուն: Այդպես շատ հեռու չես գնա: Ուստի յուրաքանչյուր աշխատանքի և յուրաքանչյուր փորձի երևան գալը, որն ուղղված է հայերի հասարակական ուշադրության, փորձագիտական հանրության վերակողմնորոշմանը ապագային, ցանկալի ապագայի սցենարներին, չափազանց կարևոր է:
Ելնելով վերն ասվածից՝ տեղին չեմ համարում պատմական այն ծավալուն ակնարկը, որ արված է տվյալ գրքում, առավել ևս, որ հասարակայնությունը Ռուբեն Վարդանյանին որպես պատմաբան չի ընկալում: Բացի այդ, մտավախություն կա, որ բանավեճին կմիանա պատմաբանների և սուտ պատմաբանների բանակը, որոնք դարձյալ ուշադրությունը կթեքեն դեպի անցյալի քննարկումը և կթաղեն գրքի բուն էությունը:
Հեղինակների թեզը հայերի անհատականության մասին, որը խանգարում է ներքին համաձայնությանը, առանցքային բնութագրիչ է և արդիական մինչ օրս: Հենց այդ պատճառով են հայերը միշտ հաջողակ եղել անհատական մակարդակում և միշտ ձախողված՝ պետական, հավաքական մակարդակում. ընդհուպ մինչև մեր օրերը: Ինքնիշխանության համար հայերի պայքարի արդյունավետությունը, ճշմարիտ ինքնիշխանության շահագրգռության բացակայությունն է հենց բացատրում, ըստ իս, հայերի պետականության տևական բացակայությունը, ինչպես նաև հայկական պետականության ներկայիս վիճակը:
Ցեղասպանության նկատմամբ վերաբերմունքի էվոլյուցիան բնորոշող հինգ փուլերը ներկայացված են բավական բանիմաց և անկողմնակալ: Շատ լավ է շարադրված Հայաստանի նկատմամբ սփյուռքահայության վերաբերմունքի էվոլյուցիայի, Հայաստանի նկատմամբ սփյուռքի մարող հետաքրքրության մասին բաժինը: Միանգամայն ճշգրիտ: Բայց ես կառաջարկեի այդ գլխի արդիականությունը զորացնել՝ բաժին ավելացնելով Հայաստանի աստիճանական անկման գործընթացին չմիջամտելու համար սփյուռքի վերնախավի պատասխանատվության մասին: Խոսքը հատկապես վերնախավի մասին է, որը չէր կարող չհասկանալ, թե ինչ է տեղի ունենում երկրում, ինչպես են այն թալանում և ճնշում: Կարո՞ղ էր աշխարհի հայկական սփյուռքի վերնախավը, որ ահռելի ֆինանսական և վարչական ռեսուրսներ ուներ, կասեցնել հայկական պետության անկման գործընթացը: Միանշանակ կարող էր: Բայց չի արել: Ավաղ, հայկական պետականությունը փաստորեն պակաս կարևոր էր սփյուռքի վերնախավի համար, քան Ցեղասպանության ճանաչումը: Այդ իսկ պատճառով ես թերահավատ եմ այն պնդմանը, թե «յոթ դար հայերն ապրել են անկախ Հայաստանի երազանքով»: Իրականությունն այլ բան է ապացուցում: Արժե խորհել այդ մասին և վերլուծել:
Գրքում թվարկված Հայաստանի զարգացման սցենարները, ի զարմանս ինձ, անտեսում են ղարաբաղյան կոնֆլիկտի առկայությունը: Ավելին, սինգապուրյան սցենարում հնարավոր է համարվում Հայաստանի փոխակերպումը «տարածաշրջանային տնտեսական կենտրոնի»: Հիշում եմ, որ եղել են նաև Հայաստանը տարածաշրջանային ֆինանսական, բժշկական և այլ կենտրոններ դարձնելու ծրագրեր: Ավաղ, բոլորը պատրանքներ են: Հատկապես ֆինանսական կենտրոնը: Մի երկիր, որ ռազմական կոնֆլիկտ ունի հարևանի հետ, ինքնին չի կարող ֆինանսական կենտրոն լինել: Դա անհեթեթություն է: Ուստի «տարածաշրջանային» բառը Հայաստանի համար չէ:
Ես լիովին համաձայն եմ հեղինակների հետ, որ ցանկալի ապագայի իդեալական մոդելը հաբն է: Բարգավաճող Հայաստանը որպես սփյուռքի ուժի վայր և ցանցային ազգ՝ հիմնված թվային տեխնոլոգիաների վրա սփռվածության հաղթահարման և ինքնության պահպանման համար: Դրանով իսկ հեղինակները ձևակերպել են նպատակը, որին կարելի է ձգտել՝ քարը քարի վրա դնելով: Բայց ես կարևոր եմ համարում, որ ընթացքը դեպի այդ ցանկալի ապագան կառուցվի «ռեալ պոլիտիկի» սկզբունքներով, քաղաքականությանը վերաբերվելով որպես հնարավորի արվեստի, ոչ թե ցանկալիի: Դա կարևոր պայման է երկրի ծրագրի հաջողության համար: Անկասկած, հաբի մոդելը չի կարող իրագործվել պաշարված ամրոցի գաղափարախոսությամբ: Կամ կարող է իրագործվել հատելով, երբ մեր անվտանգությունը շարունակում է ապահովել Ռուսաստանը, իսկ մենք հաշտվում ենք դրանից բխող բոլոր ռիսկերի հետ:
«Մետրոպոլիայի ծայրամաս» մոդելը դե ֆակտո արդեն ամուր հաստատվել է Հայաստանում, և Հայաստանի փոխակերպումն ուրիշ մոդելի հնարավոր չէ առանց վերացնելու այն պատճառները, որոնց հետևանքով արմատացել է այդ մոդելը: Հաջողության համար անհրաժեշտ են նոր մոտեցումներ, նոր քաղաքական գործիչներ և ոչ թունելային մտածողություն:
Ընդհանուր առմամբ կարծում եմ, որ Հայաստանի իշխանությունների և սփյուռքի վերնախավի հավաքական պատասխանատվությունը երկրի հաջողության համար՝ այդ փոխազդեցության որոշակի ինստիտուցիոնալ ձևերի մշակմամբ, անհրաժեշտ պայման է երկիրը ճգնաժամից դուրս բերելու համար:
