Հայաստանն իրոք գտնվում է բախտորոշ խաչմերուկում: Հին հարացույցներն ու ենթադրությունները բավարար չեն: Անհրաժեշտ է խորքային վերաիմաստավորում՝ հարցականի ենթարկելով տարածված բազմաթիվ ենթադրություններ: Ռուբեն Վարդանյանի և Նունե Ալեքյանի «Ճամփաբաժանին» ձեռագիրը քննադատական և կառուցողական վերլուծություն է մատուցում և ակնկալում անկեղծ արձագանք:
Հայաստանն իրոք գտնվում է բախտորոշ խաչմերուկում: Հին հարացույցներն ու ենթադրությունները բավարար չեն: Անհրաժեշտ է խորքային վերաիմաստավորում՝ հարցականի ենթարկելով տարածված բազմաթիվ ենթադրություններ: Ռուբեն Վարդանյանի և Նունե Ալեքյանի «Ճամփաբաժանին» ձեռագիրը քննադատական և կառուցողական վերլուծություն է մատուցում և ակնկալում անկեղծ արձագանք: Ձեռագրի հինգ գլուխներում փորձ է արվում ներկայացնել Հայաստանի անցյալի, ներկայի ու ապագայի ուսումնասիրությունը: Թեև ձեռագրի նպատակն ապագայի դեղատոմս գտնելն է, զգալի ուշադրություն է հատկացվում նաև հայ ժողովրդի՝ որպես խաչմերուկային ազգի պատմությանը։
Զարգացման հարցով համաշխարհային գրականությանն անդրադարձը ձեռագրի կարևորագույն մի կողմն է: Հեղինակներն ընդունում են, որ զարգացման համալիր հայեցակարգի գիտակցումն ապագայի կանխատեսման բանալին է:
Այնուամենայնիվ, ձեռագիրն ավելի կենտրոնացած է տնտեսական վերլուծության, քան սոցիոլոգիական ու քաղաքական զարգացման վրա: Սա կարևոր հարց է, քանի որ զարգացման տարաբնույթ ասպեկտները մեծապես կապված են նաև սոցիալական և քաղաքական գործոնների ու միջոցների հետ:
Հյուսիսամերիկացի ավագ գիտնականի համար այս ձեռագրում զարմանալին հատկապես այն է, որ բավարար անդրադարձ չի կատարվում գենդերային կարևոր խնդիրներին: Բազմաթիվ առումներով, Արևելյան Եվրոպայի մեծ մասը և Հայաստանը հեռու են ֆեմինիստական շրջանակի վերաբերյալ իրազեկվածությունից և վկայակոչումից, ինչը կարևոր է` հաշվի առնելով կանանց հիմնական դերը ընդհանուր զարգացման գործում: Փաստ է, որ կանանց գրագիտության մակարդակը բազմաբնույթ զարգացման ամենակարևոր ընդհանուր ցուցանիշներից մեկն է: Սա մասամբ պայմանավորված է նրանով, որ ցանկացած հասարակության մեջ իրար հաջորդող սերունդների սոցիալականացման գործընթացում կանանց դերն առանցքային է, տնտեսապես ակտիվ բնակչության և աշխատուժի (և́ վճարվող, և́ չվճարվող) կեսից ավելին կանայք են, ինչը նպաստում է հասարակության գրագիտության ավելի համաչափ բաշխվածությանը: Այն նաև համապատասխանում է ժողովրդավարության տեսությանը:
Պատմությունը որոշ առումներով (օրինակ, կայսրությունների վերելքով ու անկմամբ) փուլային է, սակայն մեծ մասամբ այդպիսին չէ: Տեխնոլոգիական հեղափոխությունը, արդիականացման հեղափոխությունը, համաշխարհային ուրբանիզացման գործընթացը (գյուղերի բնակիչների միգրացիան քաղաքներ) և այլն՝ փուլային չեն, այլ ավելի շատ գծային: Պատերազմները, ճգնաժամերն ու հիվանդությունն, անշուշտ, կարող են շրջել անցյալի փոփոխություններն ու ձեռքբերումները: Սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծվեց Ազգերի լիգան, իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ստեղծվեց Միավորված ազգերի կազմակերպությունը. այս ամենը պատմական և շրջադարձային քաղաքական փոփոխություններ են համաշխարհային կառավարման մեջ:
Հայաստանի կապերը Ռուսաստանի, Իրանի և Եվրոպայի հետ կարևոր են և ավելի շատ քննարկման են արժանի: Հաշվի առնելով վերջին տասնամյակում Իրանի Իսլամական Հանրապետության քաղաքական մեկուսացումը՝ վերջինիս քրիստոնյա հարևան Հայաստանը կարող է Արևմուտքի և Իրանի միջև կապող օղակ դառնալ` ներգրավվելով խոր ու զգույշ երկխոսության մեջ: Իրանի ժողովրդի համար ավելի հեշտ է գալ և մի քանի օր անցկացնել Հայաստանի սեմինարներում, քան Հյուսիսային Ամերիկայի և Արևմտյան Եվրոպայի շատ երկրներում: Մենք պետք է ուսումնասիրենք հարգալից և հանգիստ այս երկխոսության կարևորագույն ուղին` հանուն տարածաշրջանի և աշխարհի խաղաղության:
Ռուսաստանի, Եվրոպայի և Իրանի միջև դաշինքների ընտրության հարցով ձեռագիրը երբեմն ձգտում է զրոյական արդյունքով խաղի մտածողության: Ռուսաստանն ու Միացյալ Նահանգներն, անշուշտ, Սառը պատերազմը պատմականորեն այդպիսի հակամետ պայմաններով են դիտարկել: Բայց, միջուկային ժամանակաշրջանի լիցքաթափումը հանգեցրեց այն ընկալմանը, որ որոշ, սակայն կարևոր ոլորտներում կարող են դրական արդյունքով խաղեր լինել։ Միջուկային զենքի ոչնչացման վերաբերյալ համաձայնագրերն այդ օրինակներից մեկն էին: Հայաստանը պետք է փորձի Մոսկվային վստահեցնել, որ Եվրոպայի և Իրանի հետ ավելի սերտ առևտուրն ու կապերը կարող են նպաստել, որ Հայաստանը դառնա տնտեսապես ու տեխնոլոգիապես ավելի դինամիկ պետություն: Նման իրավիճակը կարող է նաև օգտակար լինել Ռուսաստանին այն առումով, որ Հայաստանը ֆինանսական երկարաժամկետ օգնության կարիք չի ունենա Ռուսաստանից, այլ փոխարենը կարող է ավելի ուժեղ տնտեսական գործընկեր լինել նրա համար։ Հայաստանում գրագիտության բարձր ցուցանիշները նշանակում են, որ երկիրը կարող է կրկին լինել բարձր տեխնոլոգիաների արդյունաբերական կենտրոն, ինչը շատերի համար շահավետ կլինի:
Ելնելով անհրաժեշտությունից՝ սփյուռքում շատերը ենթակա են այլ՝ ավելի մեծ մշակույթների ազդեցությանը: Համեմատության համար. փորձառությունները որքանո՞վ են բազմազան հանրապետության ներսում: Կարող է շատ օգտակար լինել Սփյուռքի մեծ համայնքներում և հանրապետությունում մի հետազոտություն անցկացնել, որը ցույց կտա այլ մշակույթների, ժողովուրդների ու նրանց տարբերությունների հանդեպ վերաբերմունքը և մասնավորապես այն, թե ինչպես են վերաբերվում հանդուրժողականությանն ու ընդունելիությանը։ Գենդերային հարցում, օրինակ, կարծես թե զգալի անդունդ կա հյուսիսամերիկյան նորմերի և Հայաստանում առկա տեսակետների միջև։ Եթե բարդ ու բազմազան գլոբալ հայ ժողովրդի ներսում պետք է երկխոսություն տեղի ունենա, պետք է իմանանք, թե որ ոլորտներում ընդհանուր վերաբերմունքներ ունենք (օրինակ՝ Ցեղասպանության հիշողության հարցում), և թե, ի հակադրություն դրա, որտեղ ենք տարբերվում։ Ելնելով Հյուսիսային Ամերիկայի հայության մեկ շնչին ընկնող եկամուտների տարբերությունից Հայաստանի ներսում բնակվողների համեմատ, կարելի է ակնկալել, որ հայերը պետք է որ տարբերվեն մատերիալիստականն ընդդեմ պոստմատերիալիստական արժեքների հարցում՝ հասկանալի պատճառներով ելնելով կարիքների բավարարման առաջնահերթություններից։
Վերջին քառորդ դարում մեկ միլիոն հայ հեռացել է Հանրապետությունից, իսկ հայաթափման այս ճգնաժամը դանդաղ մահ է: Կարո՞ղ են արդյոք արտագաղթն ու արտասահմանում տեղի ունեցող ուծացումը դադարել: Երկրի ազգաբնակչության թվաքանակի նվազման վտանգները բարձրացնում են գոյատեւման եւ նոր հայրենադարձման անհրաժեշտության հարցը: Ավելի եւ բազմատեսակ ներգաղթյալներ ընդունելու հանգամանքը կարող է փոխել այն ընկալումը, թե ինչ է նշանակում լինել հայ: Այսպիսով, Հայաստանը համեմատաբար փակ, ռասայական եւ էթնիկ պատկանելության վրա հիմնված ազգայնականությունից անցում կկատարի դեպի ավելի բաց ազգայնականության, որը սահմանվում է երկրում բնակվելով և կրելով հայոց լեզուն ու արժեքները։ Այն հանգամանքը, որ աստիճանաբար ավելի ու ավելի շատ հայեր են դառնում մեկից ավելի երկրի քաղաքացիներ, գոյաբանական կարևոր փաստ է և արժանի է հետազոտման՝ պարզելու համար, թե դա ինչ է նշանակում ինքնության, հավատարմության ու պարտավորությունների առումով։ Եվ շատ ավելի շատ՝ նրանց զավակների համար։
Կոնցեպտուալ առումով ազգայնականության փակ ու բաց մոտեցումները կենտրոնական դեր են խաղում այն հարցում, թե ի՛նչ հատկանիշներ են մարդուն դարձնում հայ: Արյու՞նը, կրո՞նը, լեզու՞ն, ռասա՞ն, թե՞ ուրիշ մի բան, ասենք՝ ընդհանուր արժեքները: Պարզ ասած, կարող է անհավանական լինել իբրև կենսունակ պետություն Հայաստանի գոյատևումը, եթե ապագայում նա ինքն իրեն սահմանի նեղ, փակ ազգայնական դրույթներով։
«Ավրորա» մարդասիրական նախաձեռնությունը փայլուն երկարաժամկետ տեսլական էր: Եթե ֆինանսավորումն ու մտավորական աջակցությունը շարունակվեն, «Ավրորայի» դերն ու շրջանակը կընդլայնվեն: Անցյալի ցեղասպանության զոհերը դառնում են այսօրվա և վաղվա զոհերի հույսի փարոսն ու օժանդակությունը: Միջազգային այս ծրագիրն աշխարհում շատերի երևակայությունն է գրավել: Մենք պատասխանատվություն ենք կրում բարի գործերն աշխարհի այլ անկյուններում փոխանցելու համար։
